پول چیست؟
پول به عنوان ابزاری جهت خرید کالاها و خدمات در اقتصاد مورد استفاده قرار می‌گیرد. اگر پول وجود نداشت، مبادله کالا به کالا ادامه می‌یافت و این امر موجب پیچیدگی بیشتر در مبادلات می‌شد. برای مثال، یک تعمیرکار ماشین به تخم‌مرغ نیاز داشته و باید با یک کشاورز که مرغ پرورش می‌دهد، مبادله می‌کرد. اما مسائلی مانند ارزش نوع خدمات و میزان تخم‌مرغ به عنوان مُزد و امکان استفاده کامل از تمام تخم‌مرغ‌ها پیچیدگی مبادلات را می افزود. این نشان می‌دهد که پول به عنوان ابزار اندازه‌گیری ارزش در معاملات، اقتصاد و زندگی روزمره چقدر حیاتی است.
تاریخچه پول
طی دوران گوناگون، مفهوم پول مورد تغییرات فراوانی قرار گرفته است و این ابزار در زمان به شکل‌ها و روش‌های مختلف از حالت فیزیکی تا دیجیتالی تحول یافته است. تا حدود ۹ هزار سال پیش از میلاد مسیح، انسان‌ها مبادلات خود را به صورت مبادله کالا به کالا انجام می‌دادند. این نوع مبادله ابتدایی بیشتر در کشور مصر رواج پیدا کرد، جایی که کالاهایی مانند گندم و جو برای تبادل مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در آن دوران، هیچ نوع پول فیزیکی یا دیجیتالی وجود نداشت و مبادلات کاملاً به صورت کالا به کالا صورت می‌گرفت.
سیر تحول پول
در این بخش، نگاهی به تاریخچه پول خواهیم داشت، با تأکید بر ابزارهایی که در گذشته تا کنون به عنوان پول شناخته می‌شدند.
- مبادله کالا به کالا
در دوران دور، مردم بدون استفاده از یک وسیله ارزی، به مبادله کالا به کالا (Bartering) مشغول بودند. به عنوان مثال، یک ماهیگیر ممکن بود ماهی اضافه‌اش را با گندم یک کشاورز مبادله کند. این سیستم برای نخستین بار توسط قبایل بین‌النهرین، حدود ۶۰۰۰ سال پیش از میلاد مسیح، به کار گرفته شد.
- پول کالایی
پول کالایی (Commodity money) به کالاهایی اطلاق می‌شود که به دلیل استفاده گسترده در جوامع، به عنوان پول یا ابزاری برای اندازه‌گیری ارزش سایر کالاها مورد استفاده قرار می‌گرفتند. این کالاها شامل مواردی همچون گاو و نمک می‌شدند.
- فلزات
با کشف فلز، انسان‌ها از آن برای ساخت ظروف، زیورآلات و ابزارهای جنگی بهره‌مند شدند. با توجه به تقسیم‌پذیری و قابلیت جابه‌جایی فلزات، از آنها به عنوان پول استفاده شد. در ابتدا، وزن و خلوص فلز برای اندازه‌گیری ارزش در تجارت به کار می‌رفت، اما سپس با ضرب سکه‌های فلزی، استاندارد شکل و وزن برقرار شد و به یک واحد مشخص تبدیل گردید.
- طلا و نقره
طلا و نقره به عنوان ابزارهای رایج تجارت در گذشته بسیار دور شناخته می‌شدند. با ضرب اولین سکه‌های طلا و نقره در قرن ششم پیش از میلاد، مردم توانستند به معیار مناسبی برای خرید کالاها و خدمات دست یابند.
- اسکناس (پول کاغذی)
با ظهور سیستم بانکداری و معرفی رسیدهای کاغذی به عنوان جایگزین طلا و برعکس، اسکناس یا پول کاغذی به شکلی که امروزه می‌شناسیم، به وجود آمد.
تاریخچه پول در جهان
اگر بخواهیم به صورت خلاصه و ساده تاریخچه پول را توضیح دهیم، باید از ذکر انواع کالاهای مبادله‌ای خودداری کرده و تنها به سکه‌های طلا، اسکناس‌ها و مسکوکات فلزی متمرکز شویم.
- اولین سکه‌های ضرب شده
براساس مطالعات انجام شده در سال ۲۰۲۱، اولین سکه‌های ضرب شده در جهان در سال ۷۷۰ قبل از میلاد در چین شناسایی شده‌اند.
- نشانه‌های اولین پول کاغذی چاپ شده
همچنین، آثار اختراع سیستم پول کاغذی در چین در سال ۷۰۰ قبل از میلاد مشاهده شده است.
- اولین پول جهان (سکه)
در۶۰۰ سال قبل از میلاد مسیح، اولین پول رسمی جهان در قالب سکه‌هایی از جنس ترکیب طلا و نقره در کشور لیدیه ضرب شد.
- سفته؛ زمینه‌ساز ظهور پول کاغذی
در قرن هفتم میلادی، بازرگانان چینی از سفته استفاده کردند؛ دلیل اصلی چاپ پول در آن زمان.
- اولین پول کاغذی جهان
دولت چین اولین کشوری بود که در قرن دهم میلادی چاپ اولین پول کاغذی را آغاز کرد.
- چاپ اسکناس توسط بانکها
بانکها در قرن ۱۶ میلادی اسکناس‌های کاغذی را چاپ کرده و از آنها برای خدمات‌دهی به سپرده‌گذاران استفاده کردند.
- استفاده از پول در خارج از کشور
در سال ۱۶۸۵، فرانسه اولین شکل صادرات پول را به کانادا آغاز کرد.
- استاندارد طلا
در دهه ۱۸۷۰ استاندارد طلا شکل گرفت و هر کشور مجاز به چاپ پول به اندازه ذخایر طلای خود شد.
- پول بدون پشتوانه
در سال ۱۹۷۱، آمریکا اعلام کرد که دلار دیگر به پشتوانه طلا چاپ نخواهد شد و از آن زمان کشورها بدون پشتوانه طلا یا نقره پول چاپ می‌کنند.
- پول الکترونیکی
در اوایل قرن بیستم ما شاهد مفهوم پول الکترونیکی بودیم که شامل کارت‌های بانکی و رمزارزها می‌شود.
- ارز دیجیتال
در اوایل قرن بیست و یکم، رمزارزها به وجود آمدند. ارز دیجیتال نوعی پول است که با استفاده از رمزنگاری طراحی شده است.
واحدهای پول از ابتدا تا کنون در ایران
در این قسمت، تلاش می‌کنیم یک مرور کوتاه از تاریخ پول در ایران داشته باشیم و انواع پول ایرانی را معرفی کنیم.
- دریک
از جمله اولین پول‌های تاریخی در ایران، پول دریک می‌باشد که توسط حکومت‌ها ایجاد شده است. تاریخچه دریک به دوران حکومت هخامنشیان باز می‌گردد و در آن زمان به وفور استفاده می‌شد. دریک به سکه‌های طلا در زمان هخامنشیان اطلاق می‌شد که روی آن تصویر یک کماندار حکاکی شده بود.
- پشیز
احتمالاً این واژه را زیاد شنیده‌اید، اما معنای آن را نمی‌دانید. در زبان عامیانه، پشیز به چیزی بی ارزش اشاره دارد، درحالی که در گذشته یک نوع پول در ایران بود. در دوران حکومت ساسانیان، سکه‌های مسی و برنزی ضرب می‌شدند که به آن پشیز می‌گفتند و برای مبادله از آن استفاده می‌شد، ارزش آن تقریباً با پاپسی یا فلوس برابر بود.
- چاو
هنگامی که مغول‌ها به ایران حمله کردند، حکومت کشور را در اختیار گرفتند و واحد پول رسمی را تغییر دادند؛ این واحد پولی چاو بود. چاو اولین اسکناس کاغذی در ایران بود که در دوران حکومت مغول‌ها تولید شد.
- دینار
واحد پول ایران بر مبنای "دینار" ساخته شده است. دینار، واحد پول قدیمی روم و پس از آن امپراتوری روم شرقی بود و به نام "دیناریوس" شناخته می‌شد. دیناریوس روم شرقی برابر با یک سکه نقره بود که وزن آن در زمان‌های مختلف متغیر بود. این واحد پول پس از فتح اراضی روم شرقی توسط مسلمانان به عنوان واحد پول انتخاب شد و به دینار تبدیل شد که امروزه هم در کشورهای عربی به کار می‌رود. سلطنت‌ها و حکومت‌های ایرانی هم از دینار استفاده می‌کردند؛ اما با گذر زمان و ناپایدار شدن ارزش پول، نیاز به واحدهای پولی بزرگ‌تر پیش آمد و این واحدها همگی بر مبنای دینار بودند.
- محمودی
اولین واحد پول ایرانی، سکه صد دینار یا صنار بود که توسط سلطان محمود غزنوی ضرب شد و به نام خودش "محمودی" شناخته می‌شد.
- شاهی
در همان دوره، شاهان سامانی ماوراءالنهر، سکه‌های نقره پنجاه دیناری ضرب می‌کردند که به نام "شاهی" معروف بود. یک شاهی نصف یک محمودی یا به زبان دیگر یک محمودی دو شاهی بود. این سکه‌های نقره، شاهی و محمودی به مدت طولانی مورد استفاده قرار گرفتند.
- قران
واحدهای دیگری مانند "قران" (هزار دینار) و "تومان" (۱۰۰۰۰ دینار) تنها واحد محاسبه بودند و عملاً هیچ سکه‌ای به نام قران یا تومان ضرب نمی‌شد.
- تومان
در دوران فرهنگ و حکومت قاجار، تومان به عنوان واحد شمارش ارز استفاده می‌شد. هر تومان معادل ۱۰ ریال بود و امروزه نیز به صورت غیررسمی، به‌عنوان واحد شمارش ارز به کار می‌رود. اصطلاح تومان در لغت به مفهوم ۱۰ هزار می‌پردازد و در زمان امپراتوری مغول‌ها، امیری که ۱۰ هزار سرباز داشته باشد، به نام امیرتومان شناخته می‌شد.
- ریال
از دوره پهلوی به بعد، ریال به عنوان واحد پولی ایران به کار گرفته شده است. در حال حاضر، ریال واحد رسمی کشور است، اما در بین عامه مردم، اغلب از تومان به عنوان واحد شمارش استفاده می‌شود. در تراکنش‌های بین‌المللی، علامت IRR برای نمایش ریال ایران به کار می‌رود. در طول تاریخ، در دوره‌های مختلف حکومت در ایران، انواع مختلف پول و سکه به‌کار گرفته شده اند، که هرکدام پس از مدتی از چرخه خارج شده و جای خود را به ارز دیگری داده‌اند.
تاریخچه چاپ پول در ایران باستان
تاریخ چاپ پول در کشور ایران به دوران باستان باز می‌گردد. از زمان کشف طلا و نقره، بازرگانان آغاز به مبادله سکه کردند و سپس پول کاغذی به وجود آمد. در آن روزها، پول بر روی آجرهای خشک شده، پوست آهو و چرم چاپ می‌شد.
تاریخچه چاپ پول در ایران به حدود ۷۵۰ سال پیش باز می‌گردد. اولین اسکناس ایران در زمان گیخاتو چاپ شد که به دلیل ارتباط گسترده ایران در دوران ایلخانان با چین بود. در زمان گیخاتوخان (ایلخان مغول)، ایران نیز مانند چین، پول کاغذی به نام چاو چاپ می‌کرد. حاکمان مغول سلسله "یوان" چین، دو دهه می‌شد که از پول کاغذی در کشور خود استفاده می‌کردند. ارزش اسمی اسکناس در آن زمان از نیم تا ۱۰ درهم متغیر بود. علاوه بر چاو، اسکناس‌های دیگری نیز برای مدتی در شهرهای دیگر ایران مورد استفاده قرار گرفتند و سپس از چرخه خارج شدند. این اسکناس‌ها را "شهر روا" می‌نامیدند که به معنای چیزی بود که در شهرها استفاده می‌شد.
به دستور گیخاتوخان، کار تهیه پول کاغذی به نام چاو در تبریز و در محلی به نام چاوخانه آغاز شد. چهار ماه بعد، در سراسر قلمرو این خان، چاو جایگزین سکه‌های طلا و نقره گشت و تبدیل به واحد پول شد. این کار به دستور مغول خان بزرگ که در خان بلیغ پکن زندگی می‌کرد، انجام گردید.
قبل از چاپ اولین اسکناس امروزی توسط بانک شاهنشاهی، نوعی کارت اعتباری به نام بیجک توسط دلالان پول صادر می‌شد. این کارت اعتباری در واقع رسید مبلغی بود که دلالان پول از صاحبان بیجک گرفته بودند. اعتبار بیجک به اعتبار فروشنده پولی که آن را صادر کرده بود، بستگی داشت.
سکه در دوره هخامنشی در ایران
قبل از حکومت هخامنشی و تصرف لیدی در سال ۵۶۴ پیش از میلاد، ایرانیان اقدام به اختراع پول کرده و از سکه در کشور خود استفاده می‌کردند. پس از زمان کوروش، ساتراپ یونا در ساردس کارگاه ضرب سکه داشت و در دورهٔ کوروش کبیر، در آنجا سکه‌ها ضرب می‌شدند. داریوش بزرگ، شاهنشاه سومین هخامنشی (۵۲۱-۴۸۵ پیش از میلاد) تصمیم گرفت پولی را ضرب کند که در سراسر کشور پذیرفته شود و ارزش محلی نداشته باشد. اولین سکه باقی‌مانده از آن زمان سکهٔ داریوش است که به نام "دریکوس" مشهور است.
دورهٔ اشکانی و سکه
با فتح اسکندر در ایران، سکه‌های طلا کمیاب شدند و در ایران طلا ضرب نمی‌شد. سلوکی‌ها در معاملات داخلی از سکه‌های نقره استفاده کردند و اشکانیان نیز از نقره و مس سکه می‌زدند. در این دوره، سکهٔ مسکوکات نقره‌ای ضرب می‌شد و جنس برخی از آنها از برنج بود.
مسکوکات دوره صفوی
سکه‌های عصر صفوی از طلا، نقره و مس بودند و به نام "عباسی" شناخته می‌شدند. این سکه‌ها نخست از نقره ساخته می‌شدند و از آنها تومان به عنوان واحد پولی استفاده می‌شد. سکه‌های طلا نیز که "شاهنشاه" نامیده می‌شدند، در جشن‌های نوروزی ضرب می‌شدند. در این دوره، واحدهای پولی مانند "غزبیگی"، "بیستی"، "پول سیاه"، "شاهی" و "عباسی" استفاده می‌شدند. تا زمان انتخاب ریال به عنوان واحد پول در ایران و حتی سال‌های بعد از آن، از این واحدهای پولی استفاده می‌شد. در دورهٔ نادرشاه، واحد پولی به نام "نادری" وجود داشت که ارزش آن ده‌شاهی بود.
پول در زمان قاجار
سکه‌های ایران در دوران حکومت قاجار با نام‌های شاهی، صنار، عباسی و ده شاهی به کار گرفته می‌شد. همچنین در انتهای دوران قاجار، سکه‌های هزار دیناری و دو هزار دیناری ضرب شدند و این سکه‌ها با نام‌های مختلفی مانند یک قرانی و دوزاری شناخته می‌شدند. با آغاز سلطنت پهلوی، به‌منظور یکپارچه‌سازی واحد پول ایران، سکه‌های ریال به جای ۱۱۷۵ دینار به ارزش ۱۰۰۰ دینار (مطابق با قران) کاهش یافتند و به همین دلیل واحد پول به ریال تبدیل شد. اکنون، سکه یک ریال به‌عنوان واحد پول رسمی ایران شناخته می‌شود. پس از گسترش استفاده از پول کاغذی و مشکلات تورم در دوران پهلوی، اسکناس‌های پنج ریالی و ده ریالی چاپ شدند که امروزه هم مردم از آنها به‌عنوان یکی از اشیاء کلکسیونی استفاده می‌کنند.
مسکوکات دوره پهلوی
در دوران قاجار و نخستین سال‌های دورهٔ پهلوی، پول به صورت رایج بود، اما طلا به عنوان پشتوانهٔ پول شناخته نمی‌شد. تا سال ۱۳۰۸ شمسی، پول ایران به دلیل اختلالات مالی از پشتوانه معتبری برخوردار نبود. در همین سال، طلا به عنوان پشتوانهٔ پول معرفی شد و مسکوک نقره‌ای یک ریال به عنوان نماد ریال طلا در سراسر کشور مورد استفاده قرار گرفت؛ به علاوه، مسکوک‌های نقره‌ای با ارزش‌های نصف ریال، دو ریال و پنج ریال نیز به چاپ رسیدند.
واژهٔ "ریال" در اصل یک واژهٔ اسپانیایی است و به معنای سکهٔ نقره‌ای رایج در آن منطقه بوده است. این واژه از کلمات مشابه انگلیسی "رویال" (Royal) و لاتین "رگالیس" (Regalis) گرفته شده و به معنای شاهی است که از ریشهٔ لاتین "رکس" (Rex) یعنی شاه گرفته شده است. در دورهٔ رضاشاه، سکهٔ پهلوی با عیار ۹۰۰ در هزار به عنوان واحد پول تعیین شد و بر اساس قانونی که در سال ۱۳۱۰ شمسی در مجلس شورای ملی به تصویب رسید، سکهٔ پهلوی طلایی با ارزش صد ریال به چاپ رسید. این سکه با تصویر شیر و خورشید و نیز پرچم پهلوی چاپ شده بود.
پس از انقلاب اسلامی در بهار سال ۱۳۵۸، سکه‌های طلایی به نام "بهار آزادی" با همان عیار پهلوی و تصاویر مربوطه ضرب شدند. همچنین اسکناس‌ها و مسکوکات ریال نیز در این دوره به چاپ رسیدند.
تاریخچه چاپ پول در ایران به شکل امروزی
در سال ۱۸۸۹، با تأسیس بانک شاهنشاهی ایران، سیستم استفاده ایران از پول کاغذی به شکل منظم آغاز شد. در دهه ۱۹۲۰ و پایان دوران قاجار، ایران در حال گذار به یک سیستم پولی مدرن بود. از سال ۱۳۵۹، بانک ملی مسئولیت چاپ پول را به عهده گرفت و تا آن زمان اسکناس‌های ایران در اروپا تولید می‌شدند. در دهه ۱۳۶۰، کارخانه چاپ اسکناس توسط بانک مرکزی راه‌اندازی شد و در سال ۱۳۶۷، تمام پول‌های کاغذی ایران در داخل کشور چاپ شدند. در سال ۱۳۶۸، ایده احداث کارخانه تولید پول کاغذی مطرح شد و پروژه در سال ۱۳۸۱ به بهره‌برداری رسید. اکنون تمام مراحل چاپ پول در ایران انجام می‌شود.
اسکناس‌ها بعد از انقلاب اسلامی ایران
پس از انقلاب اسلامی، اسکناس‌های جدید با تصویر امام خمینی(ره) منتشر شدند و تغییراتی در پشت اسکناس‌ها اعمال شد. از سال ۱۳۸۳، سکه‌های ۵۰ ریالی، ۱۰۰ ریالی، ۲۵۰ ریالی، ۵۰۰ ریالی و ۲۰۰۰ ریالی وارد بازار شدند.
کارخانه چاپ پول ایران
کارخانه چاپ پول یا ضرابخانه، یکی از سازمان‌های امنیتی ایران است که در منطقه جاده دوشاخ ضرابخانه واقع شده است. این مکان از قدیمی‌ترین مقرهای تولید سکه و چاپ اسکناس در تاریخچه چاپ پول ایران به شمار می‌رود. کارکنان این کارخانه با رعایت پروتکل‌های ایمنی، تمام اسباب و وسایل خود را به نگهبانان تحویل می‌دهند.
فرآیند چاپ پول کاغذی در ایران
در ابتدا، طرح اسکناس‌ها در کامپیوتر ساخته می‌شود و سپس به دستگاه چاپگر پول ارسال می‌شود. کاغذهای مخصوص پول قبل از شروع چاپ در دستگاه قرار می‌گیرند و هر کاغذ می‌تواند شامل ۲۴ قطعه اسکناس باشد. دستگاه‌های چاپ قادر به چاپ ۵۰ هزار قطعه در هر روز هستند. از سال ۱۳۸۳، اسکناس‌های با طرح‌های جدید به بازار عرضه شده‌اند. پس از چاپ، اسکناس‌ها به سازمان خزانه‌داری ارسال می‌شوند.
سوالات متداول
قبل از اختراع پول از چه ابزاری برای تجارت استفاده می‌شد؟
قبل از اختراع پول، مردم با یکدیگر کالاها و خدمات را مبادله می‌کردند. به عنوان مثال، یک دامدار ممکن بود گوشت خود را با سبزیجات یک کشاورز مبادله کند.
پول کاغذی اختراع کدام کشور است؟
پول کاغذی توسط کشور چین اختراع شده و استفاده از آن در جوامع گسترش یافت.
اولین پول کاغذی در ایران در چه زمانی منتشر شد؟
اولین پول کاغذی در ایران با نام "چاو" در دوران ایلخانیان چاپ می‌شد. با این حال، در دوران قاجاریه برای اولین بار اسکناسی با واحد تومان به چاپ رسید.
پایان بندی
پیشینه پول در ایران به دوران دادوستد باز می‌گردد. پول به عنوان جایگزین دادوستد وارد معاملات گردید و در طول سلطنت گیخاتوخان و ایلخانان، فرآیند چاپ اسکناس‌ها آغاز شد. نخستین اسکناس‌ها به نام چاو، در شهر تبریز در محلی به نام چاوخانه واقع در آن شهر، تولید شدند. اما تا زمان حکومت ایلخانان، پول اسکناس به طور معمولی مورد استفاده قرار نمی‌گرفت. با سرنوشت مختلفی که کشور در زمان‌های مختلف پیش رو داشت، در سال ۱۸۸۹ ایران به سمت استفاده از اسکناس‌های مدرن حرکت کرد. در ابتدا، بانک ملی مسئولیت چاپ اسکناس‌ها را به عهده داشت. اما با تأسیس بانک مرکزی، این مسئولیت به آن واگذار شد. اکنون، بانک مرکزی اسکناس‌های لازم برای معاملات کشور را چاپ می‌کند. تا پیش از سال ۱۳۶۲، ایران اسکناس‌های خود را از کشورهای دیگر مانند انگلستان وارد می‌کرد. اما در حال حاضر، کشور به خودکفایی در زمینه چاپ پول رسیده است و اسکناس‌های خود را در داخل کشور تولید می‌کند.
